Een gebaar met een glimlach

TED Talks (Technology, Entertainment, Design Talks) draaien om het geven van inspirerende verhalen over nieuwe ideeën of persoonlijke ervaringen (‘Ideas worth spreading’). Naast een goed geformuleerde inhoud is non-verbale presentatie belangrijk. Uit experimenten van studenten aan de Vrije Universiteit Amsterdam blijkt dat gebaren nuttig zijn om het ritme en de nadruk van de toespraak na te bootsen, en dat een glimlach zwakheden verbloemt.

Luuk Lagerwerf is Universitair Hoofddocent Taal en Communicatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en redactielid van Tekstblad. Hij begeleidde studenten van de Vrije universiteit Amsterdam bij het uitvoeren van dit onderzoek naar toespraken.

Kwaliteit van toespraken

Het afgelopen jaar hebben de coronapersconferenties in Nederland de aandacht gevestigd op het belang van een goede toespraak. Zo is het gebruik van metaforen in een toespraak aan de orde gesteld (zie bijvoorbeeld het hilarische overzicht in de satirische tv-show Even tot hier, is er met de komst van de gebarentolk aandacht gekomen voor gebarentaal (vooral door het gebaar voor ‘hamsteren’ van Irma Sluis), en zijn de toespraken vertaald in eenvoudiger versies.

https://www.youtube.com/watch?v=EGTNM3xB2g4

Doorgaans is er ruime aandacht voor de kwaliteit van toespraken, en veel deskundigen geven advies over effectieve presentaties. Ervaringsdeskundigheid en tekstanalyse bepalen vaak de adviezen. Empirisch onderzoek naar het effect van toespraken op toehoorders is helaas zeer beperkt. Alleen onderzoek in de traditie van Max Atkinson, vanaf 1984, heeft enige omvang gekregen. Hij onderzocht welke formuleringen voorafgaan aan applaus van het publiek.

In Nederland heeft onderzoek van Bas Andeweg en Jaap de Jong in 2004 geleid tot vervolgstudies naar het effect van retorische structuren op de herinnering van toehoorders.

Wij kunnen hier interessante resultaten aan toevoegen. Masterstudenten voerden drie experimenten uit om effecten van TED Talks te onderzoeken. Daaruit kunnen we bruikbare conclusies trekken over de effecten van formulering, armgebaren en gelaatsuitdrukking op de waardering van toeschouwers.

Soorten gebaren bij toespraken

Om misverstanden te voorkomen, onderscheiden we eerst gebarentaal van het maken van gebaren bij spraak. Het eerste is een volwaardige taal met een grammatica en betekenis, waarmee je zelfstandig een toespraak kunt houden of vertalen. Gebaren werken anders bij sprekers van bijvoorbeeld toespraken: ze komen vaak voort uit bewegingen die sprekers automatisch maken. Sprekers die zonder gebaren spreken, ogen vaak verkrampt.

Sprekers kunnen natuurlijk ook bewust gebaren maken, of natuurlijke gebaren wat sterker aanzetten. Hoe dat overkomt op een publiek is voor een deel voorspelbaar (obscene gebaren werken alleen in specifieke doelgroepen), maar van veel soorten gebaren is het effect nog nooit onderzocht.

Een uitzondering vormt een omvangrijk onderzoek naar veertig Duitse politieke sprekers door Koppensteiner en Grammer in 2010. Korte videoclips van hen werden gereduceerd tot animaties. Hun gebaren werden omgezet in meetbare verticale en horizontale armgebaren en hoofdbewegingen. Honderdvijftig deelnemers aan het onderzoek schatten na het zien van een willekeurig geselecteerde animatie de persoonlijkheid van de getoonde animatiespreker in. Sprekers met veel horizontale gebaren kwamen stabieler over, en sprekers met meer verticale gebaren als minder aangenaam. Sprekers die hun hoofd meer bewogen werden gezien als emotioneel instabieler en minder gewetensvol.

Het kijken naar korte animaties zonder tekst zegt niet alles over een spreker. Het is interessant om soorten gebaren te combineren met het uitspreken van een toespraak. Door eenzelfde toespraak in verschillende versies uit te voeren, kunnen we vergelijken welke versies beter overkomen bij een publiek.

Hoe gebaren overkomen

Studenten Communicatie- en Informatiewetenschappen aan de Vrije Universiteit Amsterdam hebben in een experiment twee soorten gebaren met elkaar vergeleken: gebaren die de inhoud uitbeelden (zoals in de video Eline met ideationele gebaren); en gebaren die alleen meer nadruk gaven aan wat er gezegd werd (zoals in de video Eline met conversationale gebaren). Ze vergeleken deze versies ook met een versie zonder gebaren, en een versie waarin beide soorten gebaren werden gecombineerd. Uit de oordelen van in totaal 100 deelnemers bleek dat alleen de versies met conversationele gebaren hoger scoorden op overtuigingskracht, zelfbeheersing en bekwaamheid.

Misschien denk je bij het zien van de videoclips: maar ik vind ze alle vier niet zo overtuigend. Dat maakt het resultaat mijns inziens interessanter: het maken van conversationele gebaren maakt ook al een verschil als je geen fenomenaal spreker bent. Waarom de ideationele gebaren het niet goed deden, is de vraag: sinds het optreden van gesproken-woord-kunstenaar Amanda Gorman bij de inauguratie van de Amerikaanse president Joe Biden durf ik niet meer te beweren dat inhoudelijke gebaren zinloos zijn. Maar misschien past het beter bij theatrale optredens.

Onderstrepen met gebaren

Een inhoudelijke toespraakeigenschap met bewezen effect is de herhaling. In een uitgesproken tekst is het sowieso handig jezelf te herhalen om te voorkomen dat iemand iets mist. De herhaling bij uitstek is de drieslag, ofwel de herhaling in drieën. Dat bracht een ander groepje (internationale) studenten op de vraag of het uit zou maken als je die herhaling ging onderstrepen met conversationele gebaren.

Zij deden ook een experiment waarin de TED Talk de context van de toespraak was. Ook hier werd een toespraak gemaakt zonder de eigenschappen die ze wilden onderzoeken (Raisa zonder herhaling of gebaren). Er was ook een versie waarin alleen de stijlfiguur van drieslagen werd toegepast, maar zonder gebaren. Verder een versie waarin wel de gebaren werden gebruikt, maar zonder de bijbehorende drieslagen in de toespraak (die inhoudelijk hetzelfde bleef). En uiteindelijk de versie waarvan de sterkste effecten werd verwacht: met drieslagen begeleid door gebaren.

In begrijpelijkheid verschilden de versies niet, bleek uit de oordelen van 80 respondenten. Wel waren er verschillen in de waardering van de toespraken. De waardering was niet alleen groter voor de versie met drieslagen en gebaren, maar ook voor de versie zonder drieslag of gebaren. Respondenten beoordeelden beide versies hoger dan de versies waarin maar een van de twee uitingen voorkwam. Tot slot was ook gevraagd of mensen ander non-verbaal gedrag hadden opgemerkt. Het bleek dat mensen dit vooral opmerkten in de versie met drieslagen en gebaren.

De resultaten laten dus zien dat gebaren inderdaad een drieslag onderstrepen. Als ze niet in combinatie voorkomen, is de waardering lager. Zonder gebaren kun je beter ook geen drieslag doen.

Een glimlach maakt het goed

Een probleem met spreken in het openbaar is aarzelen, stotteren en uhh... zeggen. Thomas Holtgraves en Benjamin Lasky vonden in 1999 het effect dat een toespraakversie zonder aarzelingen krachtiger overkwam dan een versie met. Bovendien bleek dat de waardering voor krachtige sprekers hoger is dan voor aarzelende sprekers. Het is niet voor iedereen makkelijk het aarzelen te laten (en sinds de Zoomopnamen in mijn leven ben ik me zelf pijnlijk bewust geworden van mijn krachteloze spreekstijl).

Wat misschien makkelijker is, is glimlachen. Mensen die glimlachen worden in samenwerking competenter gevonden, zo lieten Mui en collega’s in 2018 zien. Het is de vraag of ze krachtiger gevonden worden. Een (internationaal) groepje studenten vond dat een spannende vraag: worden aarzelende sprekers beter gewaardeerd als ze glimlachen, of worden ze dan helemaal niet meer serieus genomen?

Ook zij maakten vier versies: aarzelend (in de video Laura aarzelend); met glimlach; zonder aarzeling of glimlach; en met aarzeling en glimlach. De waardering voor de spreker werd gemeten onder in totaal 81 respondenten.

De aarzelende spreker zonder glimlach komt er bekaaid van af: deze versie werd lager gewaardeerd dan de andere drie versies: de spreker in de aarzelende versie met glimlach werd evenzeer gewaardeerd als de spreker in de krachtig uitgesproken versies. Een glimlach helpt!

Deze uitkomst is behulpzaam voor iedereen die af en toe even moet denken over wat-ie zegt: een fijne glimlach maakt het goed. Je zou kunnen bedenken dat het bij mannelijke sprekers anders ligt, maar tot nu toe is zelden verschil gevonden tussen mannelijke en vrouwelijke sprekers in empirisch effectonderzoek.

Zo kun je toespraken ondersteunen

Het mooie van de gepresenteerde onderzoeken is dat ze tegelijkertijd goed onderbouwd zijn met een effectonderzoek en duidelijke, praktische tips opleveren: verzin geen gebaren voor de inhoudelijke aspecten van je toespraak, gebruik onderstrepende gebaren bij nadrukkelijk uitgesproken zinnen, zoals een drieslag, en tover een glimlach op je gezicht, vooral als je het even niet weet.

Literatuur

Andeweg, B., & De Jong, J. (2004). De eerste minuten. Attentum, benevolum en docilem parare in de inleiding van toespraken. Den Haag: Sdu.

Atkinson, M. (1984). Our Masters' Voices. The language and body language of politics. London: Methuen.

Holtgraves, T., & Lasky, B. (1999). Linguistic power and persuasion. Journal of Language and Social Psychology, 18(2), 196-205. doi:10.1177/0261927X99018002004

Koppensteiner, M., & Grammer, K. (2010). Motion patterns in political speech and their influence on personality ratings. Journal of Research in Personality, 44(3), 374-379.

Mui, P. H., Goudbeek, M. B., Roex, C., Spierts, W., & Swerts, M. G. (2018). Smile mimicry and emotional contagion in audio-visual computer-mediated communication. Frontiers in Psychology, 9, 2077.

Onderzoeksrapporten

Alle uitkomsten die zijn besproken met betrekking tot de door de studenten uitgevoerde experimenten zijn volgens de geldende methodologische regels uitgevoerd en statistisch getoetst. De onderzoeksrapporten zijn op te vragen bij Luuk Lagerwerf. Het onderzoek naar ideationele en conversationele gebaren is uitgevoerd door Kim Bonte, Alexandra Groenewoud, Jonne Piek en Eline Wagelaar (spreker in de clips). Het onderzoek naar de drieslag en gebaren is uitgevoerd door Vilija Gaidelytė, Raisa Menon (spreker in de clips), Thomai Nikoloudi en Sophie Schmalzl. Het onderzoek naar de glimlach en de aarzelingen is uitgevoerd door Lowri Botham, Laura Serrano (spreker in de clips), Katja Timm, Luna de Veer en Chenhao Ying.